Zonacija Beograda za potrebe istraživanja faune pčela

Grad Beograd: osnovne odlike (karakteristike?)

Beograd je glavni grad Republike Srbije, i jedan od najvećih gradova u jugoistočnoj Evropi. Prema regulatornom prostornom planu/opštoj prostornoj regulativi (2003: Prostorni plan Beograda do 2021) administrativno-ubanističko jezgro (“pravi” Beograd, Beograd u užem smislu) obuhvata površinu od oko 776 km2  (kvadrat 35x36 km). U njemu živi više od 1.5 miliona stanovnika. 

Beograd se nalazi na ušću dve velike evropske reke, veoma značajne u transportno-komercijalnom smislu (veoma značajne za plovni saobraćaj): Dunava i Save. Dunav je druga najveća reka Evrope, izvire u Alpima u Nemačkoj, teče kroz veći deo centralne Evrope i uliva se u Crno more, dok reka Sava, druga najveća reka u JI Evropi, izvire u Alpima u Sloveniji, a uliva se u Dunav kod Beograda. Dunav i Sava predstavljaju prirodnu severnu granicu Balkanskog poluostrva (Dunav istočno, a Sava zapadno od Beograda). Dakle, Beograd je pozicioniran na graničnoj zoni između dve velike, potpuno različite geografske celine: brdovitog Balkanskog poluostrva (južno) i široke ravnice Panonske nizije (severno). 

Ovu oblast karakteriše klima prelaznog karaktera, između umereno-kontinentalne i stepske klime. Zastupljena uzvišenja kreću se od 65 do 506 mnv. Biogeografski posmatrano ova regija sadrži (obuhvata) mešavinu različitih elemenata iz tri osnovne provincije: umereno-centralno evropske (ili u širem smislu, evro-sibirske), termofilno-južno-evropske (sub-mediteranske, ili u širem smislu mediteranske), i kserotermno-kontinentalno-stepsko istočno evropske (uglavnom šumovito-stepske panonske, ili u širem smislu Ponto-panonske); gledano lokalno, pozicija Beograda bi se mogla definisati (okarakterisati) kao jugo-istočno-peri-panonska. Treba napomenuti da je Beograd dosta udaljen od visokih planina balkanskog poluostrva.

Prirodne odlike nekog područja, iz ugla ekološko/urbanističko/predeonih studija, oblikovane su kako socio-ekonomskim dešavanjima u prošlosti, tako i trenutnom dinamikom i načinom korišćenja njegovih površina. Više od 50% šireg područja našeg istraživanja (urbanistički deo "pravog" Beograda) sastoji se od različitih poljoprivrednih površina. U ovaj "matriks" koji dominira, umeće se mozaik urbanih, suburbanih i ruralnih staništa, što na kraju uzrokuje jasno izražene kontrasne odlike različitih regiona. Idući od strogog centra (koji se nalazi na ušću Save u Dunav, otprilike 44.798–44.825°N, 20.451–20.483°E), Beograd se širio u svim pravcima, posebno sredinom dvadesetog veka. Vremenom su se manja okolna naselja pripojila Beogradu usled čega se on danas sastoji od veoma različitih urbanističkih jedinica. Razlike se ogledaju u topografiji, ubranističkom tipu gradnje kao i u samoj nameni određenih celina. Rezultat je postojanje nekoliko različitih urbanih, meštovitih i ruralnih predela i prelaznih zona između njih.

Slika 1. Osnovne kategorije površina užeg Beograda, prema 2003: Osnovni plan Beograda do 2021.

Dominantna svetlo-žuta boja predstavlja poljoprivredne površine, a svetlo siva i svetlo ljubičasta izgrađene, najurbanije delove grada, odnosno “nepropusne površine” ("impervious surfaces"). Preostale boje zeleno-plave i zeleno-braon nijanse predstavljanju različite “urbane i peri-urbane zelene površine” (2003; link). Na mapi je prikazan presek stanja za 2001/2002 godinu; promene koje su se od tada do danas dogodile nisu značajne za naš kontekst istraživanja.

Iz perspektive studija koje se bave divljim pčelama, različiti urbanistički sektori ocenjuju se u odnosu na tip, veličinu i dostupnost povoljnih staništa. Na primer, duž gradijenta urbanizovanosti razlikujemo: urbane javne, održavane zelene površine, privatna dvorišta i okućnice, zatim prostore koji su pod poljoprivrednim režimom kao i polu prirodna i prirodna staništa.


Dostupne zvanične mape (Slika 1.) iz 2003. godine (Generalni plan Beograda do 2021) uglavnom pružaju standardne, relativno pojednostavljene klasifikacije zelenih površina urbanih sredina, koje ne izdvajaju sva staništa važna za pčele. Na primer, mnoge lokacije se ubrajaju u "naselja" i označene su kao "rezidencijalne", "stambene", a u okviru njih često preovlađuju (pored kuća i zgrada) raznovrsna zelena staništa. Na ovaj način, staništa veoma povoljna za pčele, često bivaju "sakrivena" ("nevidljiva") i zanemarena.


Postoji težnja da se postojeća klasifikacija i mapiranje staništa unapredi. Od postojećih projekata koji se bave ovom tematikom najznačajniji je "Zelena regulativa Beograda" (2006/2008; link) kroz koji je učinjen značajan pomak s obzirom da je prilikom klasifikacije procenjivana i uzimana u obzir "vrednost" (značajnost, važnost?) staništa za biodiverzitet.  Usled određenih ograničenja ni ovaj sistem (klasifikacija) nije u potpunosti odgovarajuć za studije koje se bave izučavanjem faune pčela.

Postoje i druge opcije, na primer CORINE  land cover baza podataka (Corine Land Cover (CLC) 2018, Version 2020_20u1 ili Urban Atlas LCLU 2018), koja je trenutno suviše pojednostavljena i nije dovoljno detaljna kada su studije o pčelama u pitanju - za naš region ulavnom je svedena na "urbane, nepropusne" i "zelene" površine. Dok detaljnija mapa i klasifikacija staništa ne bude dostupna, za naša istraživanja koristimo kombinaciju postojećih mapa koje smo dopunili/prepravili i prilagodili objektu istraživanja (Slika 2). Mapa se zasniva na predeonim karakteristikama (topografiskim, pedološkim i drugim elementima fizičke geografije), zatim na nivou urbanizacije i drugim aspektima prostora koji su bitni za pčele, sa fokusom na režim upravljanja (održavanja) i dostupnost (raspoloživost) hranidbenih/gnezdilišnih resursa. Uzevši u obzir pozitivne/negativne uticaje različitih staništa na populacije i zajednice pčela, definisali smo nekoliko širih predeonih zona. Ovakav koncept omogućava nam da uz manje izmene prilagodimo mapu konkretnom taksonu/studiji na kojoj trenutno radimo. 

Zonacija ističe razlike između dva glavna sektora (balkanski i panonski), u okviru uobičajenog urbano-ruralnog gradijenta.

Zonacija užeg područja Beograda

Balkanski deo predstavlja najseverniji deo šumadijske regije centralne Srbije i sastoji se pretežno od brdovitog terena (uglavnom između 100-250m, a ponegde i između 300-500m nadmorske visine), raznolikih geoloških i pedoloških odlika. Manji delovi ove zone zauzimaju ravnice (65-90m), koje su široke i plavne, pogotovo u prolećnom delu godine (aluvijalne ravni). U balkanskom delu može se uočiti relativno jasan gradijent urbanizacije (najviše duž severozapadno-jugoistočne ose, nešto manje ka istoku i jugozapadu). 

Visoko urbanizovano i gusto naseljeno jezgro (strogi centar grada) obuhvata svega 10km2, a može se okarakterisati (opisati) kao područje u kojem dominiraju gusto raspoređene građene strukture (javni, rezidencijalni i infrastrukturni objekti) i druge nepropusne ("impervious") površine. Ka obodu gustina objekata se smanjuje i tu počinje periferija (periferna zona?) koju odlikuju raznoliki suburbani, peri/urbani i/ili ruralni predeli. Ovde su u većoj meri zastupljene prirodne i polu-prirodne celine ali i industrijski objekti i transportna infrastruktura. Značajnije prisustvo polu-prirodnih i prirodnih staništa (u vidu ostataka šumskih ekosistema) sreće se na 2-4 km od centralnog jezgra, mešano sa poljoprivrednim zemljištem. 

Slika 2. Predeono/urbanistička zonacija istraživanog područja (18x11 km, beli pravougaonik), uža zona Beograda (ograničeno svetlo plavom linijom): BUC - balkansko urbano jezgro; BUP - balkanska urbana periferija; PUC - panonsko urbano jezgro; PSU - panonska delimično urbana zona; PPU - panonska peri-urbana zona 

Na 5-7 km od centra ka jugu i istoku, poljoprivredna, polu-prirodna i prirodna staništa zastupljena su u većoj meri i to u vidu kontinuiranih celina. Ovde su prisutna poljoprivredna gazdinstva i manja naselja što sve zajedno čini prelaz od suburbanog ka ruralnom pojasu koji se prostire polukružno u odnosu na centralno jezgro. Unutar ovog zelenog matriksa, stara periurbana sela i manji gradovi smenjuju se sa novijim naseljima koja su uglavnom nastajala duž glavnih saobraćajnica (pogotovo posle 1960tih godina), i na posletku se spojila sa centralnom gradskom zonom, povremeno kreirajući sub/urbana naselja. Poljoprivreda balkanskog sektora uglavnom je manjih ili srednjih razmera (intenziteta?), ponegde ima i napuštenih poljoprivrednih površina, posebno uz sub-urbane margine. 

Panonski deo sastoji se od dva regiona podeljena većim rekama: Srem (između Save i Dunava) i Banat (severno od Dunava). Ovde dominira nizija/ravnica, na nekim mestima prostiru se plavna područja, močvarnog karaktera (u Banatu i delu Srema, 67-80m), a ima i uzdignutih lesnih formacija (u najvećoj meri u Sremu, 80-105m). Većina močvarnih plavnih područja su odavno isušena i pretvorena u plodne poljoprivredne površine.

U Sremu starija naselja tradicionalnog panonskog stila locirana su uglavnom u lesnim područjima koja su manje podložna poplavama. Ranije je ovaj deo bio odvojen od centralnog jezgra Beograda močvarnim područjem širokim oko 3-4 km. U ovoj zoni 1950tih godina počinje gradnja potpuno novog naselja za čije nastajanje je bilo neophodno nasuti velike količine peska radi podizanja nivoa tla. Ovo moderno naselje (nazvano Novi Beograd) je po tipu arhitekrure Le Corbusier,  sastoji se od prostranih višespratnica između kojih ima dosta zelenih, međusobno povezanih površina koje variraju od sređenih i intenzivno održavanih parkovskih do onih koje nisu održavane već prekrivene spontanom vegetacijom. Ovde, za razliku od balkanskog dela Beograda, preovlađuje pravilan (ravnomeran) prostorni raspored građevina, zelenih površina i infrastrukture. Novi Beograd je u početku bio isključivo rezidencijalno naselje bez mnogo drugih sadržaja da bi se vremenom razvio u opštinu raznovrsnih kulturoloških, komercijalnih, infrastrukturnih i industrijskih sadržaja. Širenjem ove nove gradske celine balkanski deo Beograda se spojio sa periurbanim panonskim naseljima koja se nalaze duž lesnog grebena.


Na osnovu sličnosti/različitosti ekoloških uslova i staništa u okviru Beograda možemo da izdvajimo tri celine (a) novo-panonsko urbano jezgro (površine oko 16 km2) svojstvene teksture (??), u okviru kojeg se ne primećuje gradijent urbanizovanosti (osim što su pojedini blokovi različite starosti), (b) mešovita semi-urbana zona nastala spajanjem panonskih naselja (od visoko-urbanizovanih kao što je centar Zemuna do ruralnih); ovu zonu čini niz različitih tipova staništa (uključujući veoma heterogene rezidencijalne površine, manje poljoprivredne parcele, industrija, infrastruktura i polu-prirodna staništa), i (c) peri-urbana zona u okviru koje su naselja urbanistički prelaznog tipa između sela i grada, slabo povezana sa perifernom zonom i jakom orijentacijom ka poljoprivredi; Ova zona sačinjava ruralni pojas panonskog sektora. 

Banatski deo je uglavnom sličnih osnovnih karakteristika, sa donekle drugačijom istorijom razvoja i predeonom konfiguracijom naselja u odnosu na poljoprivredne površine. Trenutno ovaj deo ne ulazi u okvire naše studije.

Urbanističke jedinice užeg Beograda

Kroz pet širih predeono/urbanističkih celina "užeg Beograda" predstavili smo okvir zonacije pogodan za kontekst ove studije. Na mapama je prikazan prostorni okvir 18x11 km (Slika 3.) koji obuhvata sve lokacije na kojima smo pronašli jedinke M. sculpturalis (najudaljenije tačke nalaza su međusobno udaljene 15 km po istok-zapad i 7 km po sever-jug osi), kao i sve istraživane lokacije sa Japanskim bagremom (glavne biljke hraniteljke ove pčele) koje smo tokom ove studije obilazili (prostiru se na 16x9 km).

Neki prostori (? neke lokacije?) obuhvaćeni ovim okvirom se ne uklapaju ni u jedan "tip" pomenutih urbanističkih celina te su isključeni iz studije - predeli pod intenzivnom poljoprivredom u Sremu, ceo Banat, delovi obalne zone reke Save itd. Osim dva centralno pozicionirana jezgra (staro i novo), sve druge zone su prisutne i izvan našeg okvira istraživanog područja (nije prikazano na mapi). Jedina zona koja je proširena je periferna zona balkanskog dela (na obalni deo zapadno i severno od starog jezgra), a sve zarad jasnijeg razgraničavanja (definisanja, razlikovanja?) uniformnog balkanskog jezgra. Međutim, važno je napomenuti da potpuno precizna podela ne može biti realizovana s obzirom da u određenim delovima postoje prostori koji su mešavina, odnosno prelaz između dve različite zone, a koje je teško svrstati u jednu od dve granične zone (na primer, deo jugo-istočne granice balkanskog jezgra i periferije). 

Proučavane lokacije sa stablima Japanskog bagrema, avgust 2019, predstavljene kao ne preklapajući kružni sektori

(A) poluprečnika 250m (površinе ~ 0.2km2) i 

(B) poluprečnika 500m (površinе ~ 0.8km2) u odgovarajućim predeono/urbanističkim zonama istraživanog područja:

BUC – Balkansko Urbano Jezgro: 11/6; 

BMP – Balkanska Mešovita Periferija: 11/7; 

PUC – Panonsko Urbano Jezgro: 11/6; 

PSU – Panonsko Delimično Urbano: 5/3; 

PPU – panonsko Peri-urbano: 2/1; 


Nekoliko sektora koji su locirani na granici dve susedne zone pripojili smo onoj zoni u okviru koje se nalaze konkretna istraživana stabla.